Zihin Kuramı Teorisi

Zihin kurami teorisi tarihsel açıdan baktığımızda ilk kez kavram olarak 1978 yılında kullanılmıştır. Premack ve Woodruff (1978) yaptıkları bir çalışmada birinin durumunu anladığımız da o durumu yaşamasak dahi zihinsel olarak bir çıkarım yapabileceğimizi iddia ettiler. Premack ve Woodruff bu iddialarını bir grup şempanze ile yaptıkları çalışmayla desteklediler. Yapılan çalışmada şempanzeler onlara izletilen videolar sonunda, izletilen olaya uygun çözümü içeren resimleri seçmeyi başarmışlardı (aktaran Kılınçel, 2016; aktaran Soylu, 2023; aktaran Şahin vd., 2019). Bu çalışmadan sonra zihin kuramı kavramını ilk kez çocuklarda değerlendiren araştırma, 1983 yılında Wimmer ve Permer tarafından yapılmıştır. Bu çalışmada araştırmacılar “beklenmedik yer değiştirme testi” (unexpected transfer test) ve bu test için kullandıkları hikayeler ile çocukların zihinsel çıkarım yapabilme yeteneklerini test etmişlerdir (aktaran Kılınçel, 2016; aktaran Şahin vd., 2019). Deney sonucunda çocukların 4 yaşından sonra kendi inançları ile diğerlerinin inançları arasında ayrım yapabileceklerini bulmuşlardır . Bu çalışmalardan sonra zihin kuramı üzerine çalışmalar 1990 yıllarda hız kazanmış ve klinik psikoloji, nöropsikoloji, gelişim psikolojisi ve patoloji gibi alanlarda araştırılmaya devam edilmiştir(Kılınçel, 2016; Ekinci, 2023).

Zihin kuramının, bir teori olarak adlandırılmasının en büyük nedeni bir başkasının kafasında ne olup bittiğine dair olan inançlarımız yalnızca bir tahmin, teoridir (Gopnik ve Wellman, 1992). Dolayısıyla bu kadar güç ve karmaşık bir kavram çeşitli bileşenlerden oluşmaktadır. Bu bileşenler: birinci düzey yanlış inanç, ikinci düzey yanlış inanç, metafor ve ironi kavrama, gaf (faux pas) kavrama becerilerinden oluşmaktadır (aktaran Kılınçel, 2016; aktaran Şahin vd., 2019). 

Birinci düzey yanlış inanç, zihin kuramının en basit ve ilk gelişen beceridir. Birey burada kendi inançlarını karşısındakinin sahip olduğu fikir ve inançtan ayırabilmelidir. Bu adım için Sally-Anne testi kullanılabilir. Bu teste göre ilk kişi topu sağdaki kutuya koyar ve odadan çıkar. İkinci kişi topu sağdaki kutudan alır ve sola koyar. Daha sonra çocuğa birinci kişinin odaya geldiğinde topu nerede arayacağı sorulur. Çocuğun, birinci kişi, ikinci kişiyi görmediği için topu sağda arayacaktır cevabını vermesi beklenir (aktaran Kılınçel, 2016; aktaran Şahin vd., 2019).

İkinci düzey yanlış inanç, bu aşama daha karmaşıktır (Soylu, 2023). Bu aşamada birey başkasının düşüncesinin yanı sıra üçüncü kişinin onun ya da olay hakkında ne düşündüğünü de anlaması gerekir. Bu nedenle burda karşılaştırmalı hikaye sunularak test edilir. Türkiye’de ise Dokuz Eylül Zihin Kuramı Ölçeği otizm, şizofreni gibi çeşitli psikopatolojik vakalarda zihin kuramını araştırmak için önerilmiştir. 2 aşamadan oluşan bu test hem birinci düzey yanlış inanci hem de ikinci düzey yanlış inancı ölçmektedir (aktaran Kılınçel, 2016; aktaran  Şahin vd., 2019).

Metafor ve ironi kavrama, mecazi anlamda kullanılan cümlelerin gerçek anlamlarını algılayabilmektedir. Bu aşama dil ve iletişim gelişimi için çok önemlidir. İletişimde karşıdakinin niyetini anlamak, iletişimin sağlıklı yürümesini sağlar. Özellikle otizm tanısı alan çocuk ve bireylerde konuşma sırasında bu mecazları anlamada ve ondam daha karmaşık olan ironiyi ayırt etmekte zorlandıkları görülür. Bu durumun zihin kuramı teorisi ile ilişkili olduğu literatürde söylenmektedir (aktaran Kılınçel, 2016; Soylu, 2023; Şahin vd., 2019).

Gaf (faux pas) kavrama, “pot kırmak” olarak da ele alınabilecek olan bu aşamada oldukça karmaşıktır. Bu aşama zihin kuramının en iyi ölçülebileceği aşama olarak görülür. Bunun nedeni kişinin hem duygusal (hissedilen utanç, rencide için empati kurması) hem de bilişsel bileşeni  (söylenmemesi gerektiğini anlaması) kullanması gerekir (aktaran Kılınçel, 2016; Soylu, 2023; Şahin vd., 2019). 

Sonuç olarak zihin kuramı teorisi bilişsel (sosyal bilişsel zihin kuramı) ve duygusal ( sosyal-algısal zihin kuramı) olarak iki bileşenden oluşur (Ekinci,  2023). Çocuklarda 18 ay ile 3 yaş aralığı başlasada 4 yaşından sonra bu beceri tamamen kazanılır (Karakelle ve Ertuğrul, 2012; Şahin vd., 2019). Bu teoride “sosyal beyin” kavramına vurgu yüksek çok olsada son zamanlarda patolojik durumlar ile nörolojik ve fizyolojik bozulmalar/değişimlerle ilişkisi de araştırılmaya başlanmıştır (Ekinci, 2023). Son olarak bireylerin zihin kuram teorisine yönelik performanslarını, kişinin sahip olduğu çevre, aile, gelişim ve kültürel unsurların etkileyebileceğini unutmayınız.

Referanslar 

Ekinci, A. (2023). Yaşlanmada Zihin Kuramı’nın Klinik Durumlarda Gözden Geçirilmesi.   

Yaşlı Sorunları Araştırma Dergisi, 16(2), 94-103. https://doi.org/10.46414/yasad.1329891

Gopnik, A., & Wellman, H. M. (1992). Why the Child’s Theory of Mind Really Is a Theory.

Karakelle, S., & Ertuğrul, Z. (2012). Zihin kuramı ile çalışma belleği, dil becerisi ve yönetici

işlevler arasındaki bağlantılar küçük  (36-48 ay) ve büyük (53-72 ay) çocuklarda

farklılık gösterebilir mi?. Türk Psikoloji Dergisi, 27(70), 1-21.

Kılınçel, Ş. (2016). Major depresif bozukluğu olan ergenlerde zihin kuramı işlev bozukluğu

(Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi).

http://hdl.handle.net/11452/9464

Soylu, C. (2023). Yetişkin ve Yaşlılarda Zihin Kuramının Ölçülmesi ve Zihin Kuramı

Performansında Yaşa Bağlı Değişiklikler. Yaşam Becerileri Psikoloji Dergisi, 7(13),

19-31.   https://doi.org/10.31461/ybpd.1255701

Şahin, B., Bozkurt, A., Usta, M. B., Aydın, M., Çobanoğlu, C., ve Karabekiroğlu, K. (2019).

Zihin kuramı: gelişim, nörobiyoloji, ilişkili alanlar ve Nörogelişimsel Bozukluklar.

Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 11(1), 24-41. https://doi.org/10.18863/pgy.390629